بانک مرکزی مصمم است تا بتواند با اجرای عملیات بازار باز این مشکلات را تاحدی مدیریت و گام عملی برای کنترل نقدینگی، مهار نرخ تورم و در نهایت مدیریت سودهای بانکی بردارد. به این ترتیب، بانک مرکزی ۲۸ دی، برای نخستین بار، معامله اوراق بدهی دولتی را در چارچوب عملیات بازار باز و در قالب خرید قطعی اوراق مزبور انجام داد و در تاریخ ۲ بهمن، دوباره اقدام به خرید قطعی اوراق بدهی دولتی از بانک‌ها و موسسه‌های اعتباری غیربانکی در چارچوب عملیات بازار باز کرد. این اقدام پس از آن انجام شد که رئیس‌جمهوری در پنجاه و نهمین مجمع عمومی بانک مرکزی که در تاریخ ۲۶ دی برگزار شد، از آغاز عملیات بازار باز در بانک مرکزی رونمایی کرد.
هدف بانک‌مرکزی از معرفی عملیات بازار باز، نوسازی چارچوب سیاست‌گذاری پولی با بکارگیری ابزارهای غیرمستقیم پولی است. عملیات بازار باز به همراه استفاده از دامنه نرخ سود (اعطای تسهیلات به بانک‌ها در قبال اخذ وثیقه و سپرده‌پذیری از بانک‌ها) به بانک مرکزی اجازه می‌دهد مدیریت موثرتری بر نرخ سود بانکی و تخصیص بهینه نقدینگی در بازار بین بانکی ریالی داشته باشد؛ تا از مسیر آن، کانال‌های سازکار اشاعه پولی- به‌ویژه کانال نرخ سود- تقویت شود.
آنطور که بانک مرکزی تاکید کرده است، با اجرای تدریجی و هدفمند چارچوب جدید سیاست‌گذاری پولی و همچنین رعایت الزامات آن، در افق زمانی یک‌ساله، شاهد کنترل انتظارات تورمی و ثبات قیمت‌ها بوده و زمینه کمک به رشد اقتصادی در کشور فراهم شود.
نقدینگی مخرب
به هرحال عملیات بازار باز که در بسیاری از کشورها با هدف مدیریت نرخ سود، نقدینگی و تورم انجام می‌شود، اینک براساس برنامه‌ریزی انجام شده، در ایران هم شکل اجرایی به خود گرفته است. بازاری که به‌گفته کارشناسان در صورت عمیق‌تر شدن بازار اوراق بدهی، می‌تواند تحولی را در بازار پول، وضعیت شاخص‌های اقتصادی ایجاد کند.
وحید شقاقی کارشناس اقتصاد دراین باره در گفت‌وگو با صمت با بیان اینکه عملیات بازار باز یکی از ابزارهای مناسب سیاست‌های پولی است که سال‌هاست در جهان مورد استفاده قرار گرفته و آثار مثبتی به جای گذاشته است افزود: توجه به این ابزار در سایر کشورها در شرایطی است که این ابزار به‌دلایلی در کشور ما به آن توجه نشده و به جای آن از ابزارهایی همچون نرخ ذخیر قانونی، اوراق مشارکت و… استفاده شده است.
او با بیان اینکه عملیات بازار باز، عملیاتی است که بر خرید و فروش اوراق که از سوی دولت منتشر می‌شود بین بانک مرکزی با نظام بانکی و بانک‌ها با یکدیگر دلالت دارد و بانک مرکزی می‌تواند با خرید و فروش این اوراق از برخی بحران‌های پولی و اقتصادی جلوگیری کند افزود: این ابزار ضمن کاهش حجم نقدینگی، می‌تواند باعث مدیریت نرخ سود، تحول در سیستم بانکی، کاهش تورم، ایجاد شفافیت و… شود.
او، با بیان اینکه البته برای نتیجه‌بخش شدن اجرای این سیاست باید زیرساخت‌ها به شکل مناسب فراهم باشد که لازمه آن شکل‌گیری بازار بدهی و عمیق‌تر شدن هرچه بیشتر این بازار است اظهار کرد: هرچه این بازار عمق بیشتری داشته باشد بانک مرکزی می‌تواند در شرایط بهتری اقدام به خرید و فروش این اوراق کند.
این کارشناس با بیان اینکه بانک مرکزی در این شرایط هر زمان که بخواهد، می‌تواند اقدام به خرید و فروش اوراق کند و این شرایطی است که در نهایت زمینه کاهش اضافه برداشت بانک‌ها از بانک مرکزی را فراهم خواهد کرد یادآورشد: بی‌تردید تمامی این اقدام‌ها در نهایت می‌تواند جلوی رشد نقدینگی را که آثار مخربی بر اقتصاد خواهد داشت را بگیرد و از شوک‌های احتمالی جلوگیری کند.
شقاقی معتقد است که بروز برخی شوک‌ها می‌تواند بازارها را متلاطم و قیمت‌ها را دچار نوسان کند که با این مصوبه، بانک مرکزی اجازه خواهد داشت با ورود به موقع و انتشار اوراق، گامی در راستای مدیریت نقدینگی بردارد و از شوک‌های اقتصادی بکاهد. او با بیان اینکه در شرایط نوسانی، نقدینگی‌ها ممکن است سر از بازارهای غیرمولد در بیاورند که با عملیات بازار باز، بانک مرکزی به شکل عملی می‌تواند این نقدینگی‌ها را مدیریت کند و در کوتاه‌مدت نتایج مثبتی را در اقتصاد به وجود آورد، یادآورشد: برای بروز آثار مثبت اجرای این سیاست در بلندمدت نیاز است بانک مرکزی این سیاست را به شکل مدیریت شده و هدفمند پیش ببرد تا این شائبه ایجاد نشود که دولت هر زمان با کسری بودجه روبه‌رو خواهد شد، برای کسری بودجه، دست به انتشار اوراق بزند و نقدینگی به‌دست آورد. شقاقی معتقد است که دراین شرایط بحث استقلال بانک مرکزی بسیار موضوع حائز اهمیتی است که باید مورد توجه قرارگیرد. استقلال بانک مرکزی می‌تواند جلوی بی‌انضباطی‌های دولت را در انتشار اوراق بگیرد تا نتایج این ابزار مفید نیز نتیجه مثبتش را در اقتصاد بگذارد.
کاهش بحران
فرزاد هاشمی از دیگر کارشناسان اقتصادی نیز در این باره در گفت‌وگو با صمت با بیان اینکه منظور از بکارگیری عملیات بازار باز، همان بحث خرید و فروش اوراق در شرایط خاص و بحرانی است افزود: با توجه به تورم بالایی که در کشور ما وجود دارد که سبب بالا رفتن حجم نقدینگی در اقتصاد شده است، عملیات بازار باز ابزار مناسبی است که در این شرایط بحرانی می‌تواند به مدیریت تورم و نقدینگی در کشور کمک کند. او با بیان اینکه بانک مرکزی با کمک این بازار می‌تواند در شرایط تورمی و رشد نقدینگی دست به فروش اوراق بزند و ازاین طریق نقدینگی‌های موجود در سطح جامعه را جمع آوری و آن را به سمت بخش مولد هدایت کند، گفت: حتی بانک مرکزی می‌تواند در شرایط رکود و تشدید بیکاری، با خرید اوراق، نقدینگی به جامعه تزریق کند تا از این طریق گردش پول در جامعه را افزایش یابد و زمینه رونق اقتصادی فراهم شود. وی با بیان اینکه البته برای کنترل نقدینگی و تورم در کشور، ابزارهای دیگری مثل نرخ تنزیل مجدد یا نرخ ذخیر قانونی و… وجود دارد که بانک مرکزی همواره ازاین ابزارها برای مدیریت بازار پول و کنترل شاخص‌های اقتصادی بهره برده است، یادآورشد: ابزار عملیات بازار باز یکی از ابزارهای مفیدی است که برخلاف سایر کشورها، درکشور ما مورد غفلت واقع شده و از آن بهره گرفته نشده است. این کارشناس با بیان اینکه عملیات بازار باز از جمله سیاست‌هایی است که می‌تواند ضمن برطرف کردن بحران تورم و نقدینگی در کشور، کسری بودجه‌ای که دولت با آن مواجه است را جبران و در نهایت تحول مهمی در بازار پول، بانک‌ها، رابطه بانک‌ها با بانک مرکزی، وضعیت بدهی، سپرده قانونی و عملیات بین‌بانکی ایجاد کند، افزود: به هرحال در تمامی این سال‌ها اقتصاد ما درحالی از بکارگیری این ابزار غفلت کرده و برای مدیریت بازار پول و اقتصاد از ابزارهای دیگری استفاده کرده که اثرگذاری لازم را نیز نداشته است. به گفته هاشمی عملیات بازار باز، ابزار مثبتی است که نسب به سایر ابزارها برتری هایی دارد و با اجرای آن انتظار این است که به‌تدریج آثار مثبت آن در اقتصاد نمایان شود، گفت: اما به طور حتم دستیابی به اهداف و نتایج مثبت اجرای این سیاست که همان کنترل تورم و نقدینگی است، چگونگی اجرای این سیاست موضوع بسیار دارای اهمیت است. او افزود: اینکه چه میزان اوراق قرار است منتشر و به فروش برسد؟ اینکه اوراق منتشر شده از سوی مردم خریداری می‌شود؟ اینکه آیا نرخ سود این اوراق جذابیت لازم را برای متقاضیان در میان مدت و بلند مدت خواهد داشت؟ و موارد دیگری که باید به شکل مستمر رصد و پیگیری شود. به گفته او، این اوراق باید از جذابیت لازم برخوردار باشد تا انگیزه کافی برای خریداری آن وجود داشته باشد، ضمن اینکه لازم است دولت اقدامات عملی مناسبی را در بازارهای موازی انجام دهد تا از جذابیت این بازارها کم شود تا مردم بیشتر رغبت به خرید این اوراق داشته باشند. او براین باوراست که برخی از بازارها هستند که سود و بازدهی بهتری را به سرمایه‌گذاران می‌دهند که این موضوع تاحدی شرایط را برای دستیابی به اهداف اجرای سیاست عملیات بازار باز را سخت می‌کند و شاید نتواند در شرایط فعلی آنطور که باید مفید واقع شود، اما لازم است که تمامی تلاش‌ها در این زمینه انجام شود.
هدف نهایی
سیدحسین سلیمی عضو هیات مدیره بانک خاورمیانه هم با بیان اینکه بانک مرکزی با اجرای عملیات بازار باز نبض بازار اوراق بدهی را در اختیار گرفته و برای رسیدن به نرخ سود هدف خود اقدام به خرید یا فروش اوراق خواهد کرد، درباره تاثیر اجرای عملیات بازار باز بر کنترل تورم، نرخ تنزیل اوراق و نرخ سود بین بانکی گفت: به طور حتم اجرای عملیات بازار باز تاثیرات مثبتی بر روی کنترل سیستمی تورم در کشور خواهد داشت و هدف نهایی در اجرای این عملیات کنترل نرخ سود و همچنین تورم است.
وی افزود: بانک مرکزی در عملیات بازار باز با خرید یا فروش اوراق اسناد خزانه اسلامی تلاش می‌کند تا حداکثر و حداقلی برای نرخ سود تعیین کرده و در جهت ثبات نرخ هدف مورد نظر خود گام بردارد.
این کارشناس مسائل بانکی خاطرنشان کرد: از سوی دیگر عملیات بازار باز روی نرخ سود بین بانکی نیز موثر است و شاید بعد از چند هفته از آغاز اجرای این عملیات شاهد کاهش یک تا ۲ درصدی نرخ سود در این بازار نیز باشیم.
سلیمی توضیح داد: با اجرای این عملیات بانک‌ها دیگر ناچار نیستند تا با هر نرخی نقدینگی مورد نیاز خود را در بازار بین بانکی تهیه کنند و از این بازار قرض کنند، بلکه هر روز و متناسب با نقدینگی مورد نیاز خود می‌توانند اوراقی را که در اختیار دارند، با نرخ سودی که در بازار کشف می‌شود بفروشند و این نقدینگی را به‌دست بیاورند. وی تصریح کرد: از سوی دیگر با اجرای عملیات بازار باز، بانک مرکزی به طور عملی به بزرگترین خریدار اوراق بدهی تبدیل می‌شود و هر زمان نیاز به خرید یا فروش اوراق برای رسیدن به نرخ هدف سود باشد، اقدامات لازم را انجام می‌دهد. به نوعی نبض بازار اوراق از این پس در اختیار بانک مرکزی است.
عضو هیات مدیره بانک خاورمیانه تاکید کرد: با این حال هدف نهایی بازار باز کنترل تورم و ایجاد ثبات در نرخ سود است و امیدوار هستیم که بانک مرکزی با اجرای این عملیات بتواند تورم را کنترل کند.
دخالت‌ها کانالیزه می‌شود
علی اسلامی بیدگلی، عضو شورای‌عالی بورس نیز درباره تاثیر آغاز عملیاتی بازار باز گفت: عملیات بازار باز را باید از چند جنبه مورد بررسی قرار داد. بخش مهم این است که با شروع به کار عملیات بازار باز کشف نرخ‌ها بهتر انجام می‌شود. وی افزود: اما آنچه امروز به عنوان عملیات بازار باز در اقتصاد ایران تعریف شده با آن موضوعی که در متون کتاب‌ها به عنوان عملیات بازار باز می‌خوانیم، تفاوت معناداری دارد. با عملیات بازار باز در ایران دخالت‌های شبکه بانکی کانالیزه می‌شود، بنابراین این بازار تفاوت معناداری با تعاریف جهانی دارد. از این رو باید انتظارات تعدیل شود و نباید انتظار همان اثرگذاری را داشته باشیم. عضو شورای‌عالی بورس ادامه داد: عملیات بازار باز به نقدشوندگی بیشتر اوراق درآمد ثابت منجر می‌شود که به کشف قیمت‌ها و تعیین نرخ‌ها کمک کند.
اسلامی با بیان اینکه مهم‌ترین اثر عملیات بازار باز در جمع‌آوری نقدینگی از طریق انتشار اوراق است، گفت: نباید تنها از عملیات بازار باز انتظار کاهش رشد نقدینگی را داشت اما این عملیات می‌تواند به کنترل رشد نقدینگی کمک کند. وی در پاسخ به این سوال که عده‌ای بر این باورند میزان انتشار ۸۰ هزار میلیارد تومان اوراق با ۲۰۰۰ هزار میلیارد تومان تناسبی ندارد که بتواند در کنترل نقدینگی اثرگذار باشد، گفت: این موضوع درست است و رقم اوراق آنچنان بالا نیست که بتواند در این زمینه اثرگذار باشد اما مسئله این است که باید میزان افزایش حجم نقدینگی را دید و نه کل حجم نقدینگی که البته ۸۰ هزار میلیارد تومان اوراق حتی نسبت به درصد افزایش نرخ نقدینگی هم عدد کمی است. عضو شورای‌عالی بورس با تاکید براینکه دولت باید برای کاهش نرخ رشد نقدینگی راهی پیدا کند، اظهارکرد: نرخ نقدینگی با اصلاح مشکل سه‌گانه اقتصاد ایران یعنی نرخ بهره، نرخ ارز و یارانه‌های انرژی مهار می‌شود و اگر این سه نرخ کنترل نشود، نمی‌توان انتظار اصلاح را داشت. وی افزود: حال اینکه عملیات بازار باز یکی از ابتدایی‌ترین ابزارهای دولت برای مهار رشد نرخ نقدینگی است. موضوع مهم این است که در نهایت مقصد این نقدینگی‌ها کجاست؟ بازار سرمایه اگر این فرصت را داشته باشد که شرکت‌های جدیدی را وارد مجموعه کند و افزایش سرمایه به این شرکت‌ها برسد، می‌تواند محل خوبی برای جمع‌آوری نقدینگی باشد، در غیر این صورت خود بازار سرمایه هم ممکن است دچار پدیده حباب شود. اسلامی با تاکید بر اینکه دولت نه در ایران و نه در هیچ کجای دنیا امکان جذب و هدایت نقدینگی را ندارد، گفت: اگر هدایت نقدینگی از سوی دولت انجام شود منجر به رانت و متورم شدن بخش نامولد خواهد شد و نهادهای پولی و بازار سرمایه هدایت نقدینگی را باید برعهده داشته باشند.
